البته مصرف آب در بخش معدن و صنایع معدنی و درمجموع توسط صنایع محدود است، با اینوجود در شرایطی که کشور با چالش جدی کمآبی مواجه است، کاهش حداکثری مصرف در این بخش ضروری بهنظر میرسد.
در چنین فضایی صنایع می تواند با اجرای اقدامات اساسی همچون بهینهسازی و کاهش مصرف آب به ازای تولید هر تن محصول، تصفیه و بازچرخانی آب در خطوط تولید، تامین بخشی از آب موردنیاز صنایع توسط پساب شهری گامهای مهمی در کاهش و کنترل مصارف آبی خود داشته باشند.
درهمین حال صنایع بزرگی که در مناطق خشک واقع شدهاند نیز در سالهای گذشته با تکیه بر شیرینسازی و انتقال آب گامی مثبت در مسیر تامین نیازهای آبی خود برداشتهاند.
براساس آمار جهانی، متوسط مصرف آب در جهان شامل حدود 70 درصد در بخش کشاورزی، 20 درصد در صنایع و انرژی و بقیه مصارف عمومی است. درهمینحال باید تاکید کرد که سهم معادن دنیا از مصرف آب حدود 0.2 درصد برآورد شده است. البته این نسبتها در ایران تفاوت جدی دارد. چراکه 90 درصد آب کشور در بخش کشاورزی مصرف میشود. درهمینحال سهم بخش صنعت از مصرف آب بهمراتب محدودتر است.
در ادامه باید تاکید کرد که 33 کشور دنیا با بحران آب مواجه هستند که 14 مورد آنها در منطقه خاورمیانه واقع شدهاند. در این میان روند رو به رشد جمعیتی در این منطقه و توسعه شهرها و افزایش تقاضا برای تولید فلزات صنعتی و ... همگی نیاز به آب را بیشتر میکند. تامین آب در ایران نیز طی سالهای گذشته به چالشی جدی برای کشور بدل شده است.
در چنین فضایی با وجود مصرف محدود آب در بخش معدن و صنایع معدنی، همان مصرف محدود نیز در مرکز توجه قرار گرفته است. مصرف آب در حوزه معدن و صنایع معدنی بهخصوص از آن جهت در مرکز توجه است که بسیاری از صنایع وابسته به معادن به اشتباه در مناطق خشک توسعه یافتهاند. درنتیجه با شدت گرفتن بحران خشکسالی، مساله تامین آب در این بخش، بیش از پیش مورد توجه قرار خواهد گرفت.
مصرف آب در معدن و صنایع معدنی
براساس چشمانداز افق 1404، برای تولید 55 میلیون تن فولاد برنامهریزی شده است. در حال حاضر نیز ظرفیت تولید فولاد کشور حدود همین 55 میلیون تن گزارش شده، هرچند میزان تولید واقعی در این بخش بهمراتب کمتر است. براساس برآوردهای مطرح شده در طرح جامع فولاد کشور، برای تولید 55 میلیون تن فولاد خام در سال 1404، سالانه به 257 میلیون مترمکعب آب لازم است.
درهمینحال باید تاکید کرد که بیشترین میزان مصرف آب در بخشهای تولید آهن اسفنجی و تولید فولاد خام است. هرچند با اتکا به روشهای بهینهسازی آب، مدیریت مصرف در این زنجیره ممکن است.
میزان مصرف آب در سایر صنایع نیز بسته به روشهای تولید آنها متفاوت است. البته ناگفته نماند که در سالهای اخیر میزان مصرف آب در حلقههای مختلف زنجیره تولید از معدن تا صنایع معدنی با اتکا به روشهای نوین کاهش یافته است.
بازیافت آب در مصارف صنعتی
در سالهای اخیر به دلیل توجه فزاینده به مساله کمبود آب، محدودیتهای محیط زیستی، مدیریت سدهای باطله و ...، سرعت پیشرفت فرآیندهای آبگیری چشمگیر بوده است. نمود این امر را میتوان در ساخت دستگاههای فیلتراسیون و پارچههای جدید و یا تولد مواد شیمیایی مشاهده کرد که امر آبگیری را بهبود میبخشد. بررسی میزان مصرف آب در صنایع معدنی کشور حکایت از آن دارد که بسیاری از واحدهای صنعتی باید فرآیندهای مدیریت منابع آب و اصلاح فرآیندهای مصرف و بازیافت آب را کنترل کنند.
نمونههایی از مدیریت موفق منابع آب در دنیا حکایت از آن دارد که راهکارهای عمده و اصلی برای مدیریت منابع آب وجود دارد. واحدهای معدنی و صنعتی بایستی مدیریت منابع آب و اصلاح فرآیندهای مصرف و بازیافت آب را در اولویت خود قرار دهند.
در ایران نیز لزوم مدیریت مصرف آب در معدنکاری و واحدهای فرآوری مواد معدنی امری ضروری است، چراکه از یکسو تناسب میان نیاز واقعی در برداشت آب از منابع محلی را تنظیم میکند. این امر امکان دسترسی بیشتر برای مصرف در بخشهای دیگر را فراهم کرده و از سوی دیگر موجب کاهش ورود پسابهای معدن به محیط اطراف میشود.
مدیریت منابع آب در بخش معدن و صنایع معدنی عبارت است از: کاهش میزان برداشت آب از منابع محلی در دسترس؛ افزایش امکان در دسترس بودن آب برای بخشهای دیگر محلی و منطقهای؛ افزایش راندمان بهرهوری آب بهازای هر تن محصول تولید شده؛ کاهش حجم پسابهای معدنی و فرآوری و کاهش درجه ریسک ورود آنها به محیط زیست.
در ادامه باید خاطرنشان کرد که مهمترین چالشهای مدیریت منابع و بازیافت آب عبارتند از:
عدم اصلاح قیمت آب و نبود برنامه مشخص برای واقعی کردن آن؛
فقدان سیاستها و برنامههای آمایش سرزمین برای مشخص شدن اولویتهای بهرهبرداری از منابع آب در معادن و صنایع معدنی؛
مصرف غیربهینه آب برای تولید محصولات معدنی و پایین بودن نرخ بهرهوری؛
فقدان نگرش اقتصادی به آب در کشور؛
محدودیت منابع مالی برای تامین آب موردنیاز صنعتی و معدنی؛
فقدان نظام مدیریت یکپارچه منابع آب؛
کمبود خدمات و صنایع پشتیبانی بخش آب؛
عدم خوداتکایی مالی و رشد خصلتهای بنگاهداری اقتصادی در نظام مدیریتی آب؛
آلودگی منابع آبی مصرفی در بخش صــنعتی بهواســطه انــواع پسابها و پسماندهای دارای منشا صنعتی و معدنی؛
عدم استفاده مجدد از پسابهای گوناگون در بخش معدن و صنایع معدنی؛
بیتوجهی به میزان و نوع مصارف آب در صنایع معدنی از دیدگاه اقتصاد آب؛
کمبود و ناهماهنگی در قوانین، ضوابط و روش های اجرایی در زمینههای مرتبط با آب؛
استفاده از مواد شیمیایی نامناسب و تخلیه آلودگیهای ناشی از آنها در منابع آب؛
نامناسب شدن کیفیت آب آشامیدنی در اثر تغییرات اکولوژیک و زیستمحیطی و دفع فاضلاب و زبالهها و عدم رشد کافی و هماهنگ تجهیزات مرتبط؛
چالش تامین آب سالم برای روستاییان در مراکز جمعیتی کوچک و پراکنده نزدیک معادن و واحدهای صنعتی و معدنی؛
ناکافی بودن الگوهای مصرف مناسب آب و کمبود تاسیسات و زیرساختها برای مقابله با بحرانها در زمان خشکسالی؛
کمبود امکانات در زمینه سنجش آلایندهها در منابع آب؛
آلودگی رودخانهها و منابع آب زیرزمینی بهویژه گسترش صنعتی و معدنی غیراصولی روی سفرههای آب؛
عدم بهرهگیری از فناوریهای روز بهمنظور هوشمندسازی مدیریت منابع آب در بخش معدن و صنایع معدنی؛
راهکار از منظر سیاستگذاری
برای بیان راهکار در مواجهه با بحران کمآبی و اصلاح الگوی مصرف، این چالش باید از سطوح متفاوتی بررسی و برای رفع آن برنامهریزی شود. در درجه نخست آنکه نگاه ملی به مساله مدیریت منابع و اصلاح الگوی مصرف آب و ایجاد درک مشترک و همگانی میان دستگاهها، سازمانها و نهادهای دخیل مانند وزارت جهاد کشاورزی، وزارت نیرو، وزارت صمت، سازمان برنامه و بودجه و سازمان حفاظت محیط زیست بهمنظور تسریع در اجرای آمایش سرزمین و پتانسیلیابی منابع آب برای فعالیتهای معادن و صنایع معدنی ضروری است.
در ادامه آمایش سرزمین و پتانسیلیابی مناطق مستعد برای فعالیتهای معدن و صنایع معدنی از دیدگاه مصرف آب و تجدیدنظر در فرآیندهای صدور مجوز برای واحدهای معدنی و صنعتی بر مبنای سند ملی آمایش سرزمین باید در دستور کار باشد.
در همینحال تدوین برنامه راهبردی مدیریت منابع آب در بخش معدن و صنایع معدنی براساس اسناد بالادستی و قوانین برنامههای توسعه کشور و هدفگذاری کمی برای هر حوزه ضروری است.
در ادامه اصلاح قیمت آب براساس برنامه مدون و اعلام این برنامه به فعالان بخش معدن و صنایع معدنی برای ایجاد انگیزه و تحرک بهمنظور افزایش بهرهوری، مدیریت منابع و اصلاح الگوی مصرف آب باید در دستور کار باشد. سیاستگذاری بهمنظور استفاده بهینه از منابع آزاد شده از اصلاح قیمت آب و عوارض آب در بخش معدن و صنایع معدنی و تخصیص این منابع به وزارت صمت نیز ضروری است.
درهمینحال بازسازی و نوسازی سیستمهای آبیاری و آبرسانی کشور برای افزایش راندمان و کاهش تلفات در بخشهای مختلف نیز باید در دستور کار باشد. تامین مالی طرحهای آبرسانی و شیرینسازی آب دریا به صورت مشارکت سازمانهای توسعهای صنعت و معدن با بخش خصوصی نیز کمککننده خواهد بود.
در همینحال میتوان با اجرای اقدامات نظارتی و اجرایی، مسیر کاهش مصرف آب را هموار کرد. ازجمله مهمترین این اقدامات باید به موارد زیر اشاره کرد که عبارتند از:
استانداردهای فنی برای مدیریت مصرف آب در معادن و صنایع معدنی؛
تعریف معیارهای علمی شفاف برای نظارت بر مصرف آب و فاضلابها و پسابهای تولیدی و حذف برخوردهای سلیقهای و غیرعلمی؛
الزام واحدهای معدنی و صنایع معدنی بهمنظور ارائه برنامه مدیریت منابع، اصلاح الگوی مصرف آب، مدیریت پاب و فاضلاب در قالب طرح جامع توسعه پایدار؛
دسترسی به اطلاعات و نظارت بر میزان مصرف آب و تولید پساب در معادن و صنایع معدنی؛
نظارت بهصورت نمونهبرداری از آبهای زیرزمینی و مدلسازی در حین برداشت آب؛
اعطای معافیت حقوق دولتی برای معادن و معافیتها و مشوقهای مالیاتی برای صنایع معدنی که از روش های خشک بهمنظور فرآوری مواد معدنی و تولید محصولات استفاده میکنند؛
اعطای تسهیلات ارزان قیمت برای واردات ماشین آلات و تجهیزات تصفیه و شیرینسازی آب برای معادن و واحدهای فراوری.
مواجهه صنایع بزرگ با چالش کمآبی
بخش مهمی از معادن ایران همچون معادن سنگ آهن و مس در جنوب شرق کشور بهویژه در استانهای هرمزگان، کرمان و یزد واقع شدهاند. درهمینحال در سالهای گذشته طرحهای توسعهای بزرگی نیز در زمینه صنایع معدنی همچون تولید و فرآوری سنگ آهن، کنسانتره، گندله، فولادسازی و استخراج و فرآوری مس در دست اقدام است. برهمیناساس نیز شرکتهای معدنی و صنایع معدنی واقع در مناطق خشک ازجمله گلگهر در سالهای گذشته اقدام به اجرای طرحهای انتقال آب کردهاند. این طرح با شیرینسازی آب و سپس انتقال آن اجرایی میشود.
شرکتهای بزرگ معدنی و صنایع معدنی در سالهای اخیر اقدامات متعددی را با هدف اصلاح الگوی مصرف آب خود اجرایی کردهاند. بهعنوان نمونه فولادسازان بزرگی که در استان اصفهان واقع شده اند در سالهای اخیر بهعنوان متهمان کمآبی مطرح شده اند. درحالیکه این صنایع بزرگ در سالهای گذشته تلاشهای بسیاری را برای بهبود سرانه مصرف آب اجرایی کردهاند.
بهعنوان نمونه شرکت فولاد مبارکه اصفهان در مقام بزرگترین فولادساز کشور در سالهای گذشته اقدام به مدیریت مصرف آب کرده، درحالیکه این شرکت مجوز برداشت سالانه 40 میلیون مترمکعب آب از زایندهرود را داشته است. این مجموعه 45 تا 50 درصد آب موردنیاز خود را از طریق پساب و جایگزینی با آب خام تامین میکند. درهمین حال از دهه 90 بازچرخانی آب و استفاده از پساب شهری را اجرایی کرده است. توسعه تصفیهخانهها از دیگر اقداماتی است که توسط این شرکت بزرگ فولادی اجرایی شده است.
خریداری پساب 9 شهر اطراف با سرمایهگذاری 58 میلیون یورویی در سال 1392 از دیگر اقداماتی است که توسط این مجموعه بزرگ فولادی اجرایی شده است. کاهش مصرف آب بهازای هر تن تولید تختال و جلوگیری از ورود آب به فاضلاب از دیگر سیاستهایی است که توسط این شرکت انجام شده است.
